Een kantoor voor ‘Tante Pos’

De eerste wettelijke regeling voor ons postwezen kreeg gestalte in de Postwet van 1807, die bepaalde dat het postvervoer geheel in handen van de staat zou komen en de overheid het monopolie zou hebben. Tijdens de Franse bezetting werd de postdienst gereorganiseerd naar Frans model, dat van kracht zou blijven tot 1850. Vanuit de maatschappij klonk veel kritiek op het functioneren van de postdienst, het vervoer zou te traag en te duur zijn en de service liet veel te wensen over. Daarom kwam de regering in 1850 met een nieuwe Postwet, die op 1 september van dat jaar in werking trad. De dienstverlening werd uitgebreid met nieuwe postkantoren en hulppostkantoren.
 

Hulpkantoor

Borne kreeg, onder hoofdkantoor Almelo, ook een hulppostkantoor. Het kwam in de plaats van het in de Franse tijd onder Deventer ingerichte distributiekantoor, gelegen aan de Marktstraat (De Prinsenhof). Het kantoor werd beheerd door een brievengaarder, aangesteld en betaald door de gemeente, die verantwoordelijk was voor de inzameling en de distributie van brieven en andere poststukken. Hij sorteerde de post in zijn kantoor, meestal een ruimte in huis, waar burgers hun post konden ophalen of afleveren. Hendrik Doorncate en Carel Boswinkel hebben tussen 1811 en 1850 deze functie bekleed. Door verandering van het postwezen verdween de functie en kwam de post- en telegrambesteller in beeld.
 

Naar een nieuw kantoor

Naast de inrichting van hulpkantoren werd in artikel 22 van de nieuwe wet ook vastgelegd dat gemeenten op zoek moesten naar een permanente vestiging. En zo werd het vaste kantoor met dienstwoning geïntroduceerd. Gemeenten kregen de taak een geschikt pand te vinden of te laten bouwen. Het werd daarna door het rijk gehuurd. Echter, tussen 1850 en 1877 nam het rijk slechts in een zeer beperkt aantal gevallen zelf het initiatief tot nieuwbouw. Reden voor burgemeester Van Dijck om zelf actie te onder nemen.
 

Gemeentehuis?

In de raadsvergadering van 28 juni 1882 pleitte hij voor de vestiging van een postkantoor in Borne. Hij hield de raad voor; “Borne dreigt achterop te raken nu er in den lande in diverse gemeenten, kleiner dan Borne, postkantoren worden geopend en het volume post en telegrammen dermate groot is, dat Borne aanspraak kan maken op een postkantoor. Bovendien hoeft de gemeente alleen maar een gebouw beschikbaar te stellen en het overige door het rijk geschiedt”. Naar zijn mening kon het bestaande gemeentehuis aan de Markt gemakkelijk en met weinig kosten voor dit doel worden ingericht.
 

In de vergadering van 19 juli 1882 stemde de gemeenteraad in met de plannen, die op 1 augustus werden overhandigd aan het Ministerie van Waterstaat, Handel en Nijverheid. De minister ging akkoord, onder voorwaarde dat omtrent de inrichting en de te betalen huursom voor het gemeentehuis overeenstemming kon worden bereikt.
 

Commissie

Bouwkundige B.J. Scholten uit Almelo kreeg opdracht de plannen uit te werken, maar niet nadat een commissie uit de raad, bestaande uit de leden B.A, Rientjes A. Hulshof en L.S. Spanjaard., onderzoek had gedaan naar de haalbaarheid. De commissie kwam al snel tot de conclusie “dat van het bouwen volgens het bestaande plan niets kan komen wegens gerezen bezwaren der doopsgezinde gemeente en eene andere verbouwing niet wenselijk werd geacht”.
 

Peppelenlaan

Als snel daarna werd de commissie door de gemeenteraad op pad gestuurd met de opdracht “tot opsporing van een terrein, geschikt voor het te bouwen post- en telegraafkantoor”. Na moeizame onderhandelingen met diverse grondeigenaren en opstalhouders trok een perceel grond, genaamd ‘Het Beltje’, de bijzondere aandacht van de commissie. Het perceel, gelegen aan de Peppelenlaan (nu Grotestraat, toentertijd rijksweg) was eigendom van B.J. Scholten. Het lag voor de in 1882 gebouwde 1eopenbare school (Pietmanskolkstraat). De ligging in het centrum maakte het perceel bijzonder aantrekkelijk Voor een deal waren grondtransacties nodig met genoemde Scholten en met G.J. Beuker. Met W. van Cleeff moest grond worden geruild. Nadat met de eigenaren overeenstemming was bereikt, presenteerde de commissie op 22 februari 1883 zijn eindverslag aan de raad, die ermee instemde. De architect kon aan het werk.
 

Aanbesteding-gunning

Een uitvoerige omschrijving van het bouwwerk werd door bouwkundige Scholten vastgelegd in een bestek met tekeningen en bijbehorende kostenbegroting, dat, na instemming van de gemeenteraad, in mei 1883 aan het ministerie werd gezonden. Voorwaarde was dat de door het rijk te betalen huursom in geen geval minder dan f 500,-- zou mogen bedragen. Nadat het bouwplan overeenkomstig de gemaakte opmerkingen was gewijzigd, werd het door de minister goedgekeurd.
 

Op 20 augustus 1883 werd het werk aanbesteed en op 24 september gegund aan aannemer Adrianus Peters uit Zenderen voor de som van f 9.333,33. De akte van aanbesteding hield o.a. de bepaling in ‘dat ‘fondamenten’ en trasramen voor de winter gereed moesten zijn en de overige werkzaamheden met de meeste spoed ter hand moesten worden genomen’
 

Koninklijk Besluit

Bij koninklijk besluit van 13 juni 1884 werd bepaald dat er een postkantoor gevestigd zou worden in de gemeente Borne. Tegelijkertijd werd de heer B. Nordholt, per 1 oktober 1884 tot directeur van de nieuwe vestiging benoemd.
 

Gemeente en rijk sloten op 12 september een huurovereenkomst voor de tijd van 10 jaar, ingaande 1 oktober 1884, tegen een huurprijs van f 500,- per jaar”
 

Oplevering

De oplevering van het gebouw was gepland op 15 augustus 1884. Het had de nodige voeten in de aarde, er was onenigheid tussen de bouwkundige en de aannemer over het gebruik van te jong hout voor de zolderbetimmering, over de kleur van de stenen en de achterstand in het schilderwerk. Op 1 opende het nieuwe postkantoor de deuren, het was hulpkantoor af. Zenderen kreeg, ressorterend onder Borne, op 1 februari 1899 een hulpkantoor.
 

Wederverhuur – verkoop?

De verhuur werd in principe aangegaan voor een periode van 10 jaar, later voor vijf jaar in verband met de zorg van de inspectie dat het gebouw over een aantal jaren niet meer aan de behoefte zou voldoen. Aanpassingen door verbouwing of onderhoud leidden stelselmatig tot gesteggel tussen de gemeente enerzijds en de inspectie, rijksbouwmeester en het ministerie anderzijds.
 

In verband met de hoge onderhoudskosten wilde de gemeente begin 1937 slechts verhuren voor een tijdvak van 5 jaren. Hiertegen had de hoofdinspecteur der posterijen echter ernstig bezwaar. De Rijksgebouwendienst werd opgedragen na te gaan of ter plaatse niet een ander gunstig gelegen perceel voorhanden was, dat na een niet te kostbare verbouwing tot een geschikt gebouw kon worden ingericht.
 

Door de provinciaal inspecteur in Zwolle werd een nader onderzoek ingesteld. Hij kwam tot de conclusie dat alternatieve gebouwen minder gunstig gelegen waren en een grote verbouwing moesten ondergaan. De meest voor de hand liggende oplossing was tot aankoop van de gunstig gelegen en in goede staat verkerende PTT- locatie Borne over te gaan. De Rijksgebouwendienst bood de gemeente een bedrag van f 10.000, --. De gemeente wilde er f 12.000, - voor hebben.
 

De directeur-generaal besliste echter, dat getracht moest worden voor het bestaande gebouw een lagere huur te bedingen, zo nodig naar andere huuropties uitzien, ook al zouden deze iets minder praktisch zijn dan het thans in gebruik zijnde gebouw. Uiteindelijk werd besloten van aankoop af te zien.
 

Het gemeentebestuur verklaarde zich bereid de huur van het PTT-gebouw met ingang van 1 februari 1937 voor de tijd van drie jaar te verlengen tegen een jaarlijkse huurprijs van f 1.000, -, mits de onderhoudskosten niet meer voor rekening van de gemeente zouden komen. Daar ging de postdirectie mee akkoord.
 

Statusverlaging

Op 1 augustus 1939 werd de status van het post- en telegraafkantoor verlaagd, postkantoor werd weer hulpkantoor, een degradatie tot een kleinschaliger voorziening. Later dat jaar werd dat in een raadsbesluit bekrachtigd:
 

“dat ten gevolge van eene wijziging in den dienst der posterijen en telegrafie in de vacature van Directeur van de P.T.T. te Borne niet zal worden voorzien en de dienst zal worden waargenomen door een kantoorhouder; dat tot kantoorhouder zal worden benoemd de heer W. ten Bloemendaal te Hengelo”.
 

Met ingang van 1 maart 1940 werd het hulpkantoor verhuurd aan de kantoorhouder voor f 1.000, -per jaar.
 

Verhuizing

Op 27 oktober 1955 werd het postkantoor na een grondige interne verbouwing heropend. Het gebouw had tal van wijzigingen ondergaan zoals een balie met drie loketten, waardoor het publiek sneller kon worden geholpen.
 

Tot en met november 1981 heeft het postkantoor op de locatie aan de Grotestraat dienstgedaan. Op 27 november 1981 opende burgemeester Hehenkamp een nieuw postkantoor aan het Marktplein 19, in winkelcentrum D’oale Marke. De opmaat voor wat later zou volgen, toen meer en meer postkantoren hun functie verloren en werden ingewisseld voor servicepunten in supermarkten e.d.
 

Na sluiting heeft het oude kantoor nog dienstgedaan als dependance van het gemeentehuis. Tot de opening van het nieuwe gemeentehuis aan het Rheineplein in 1988 was de afdeling Burgerzaken erin gehuisvest.
 

Verkoop

Op 23 juli 1987 stond de verkoop van het oude postkantoor op de agenda van de gemeenteraad. Er waren twee aspirant-kopers; makelaar H. Euverman en de St. Maatschappelijke Dienstverlening “Midden-Twente”. Ze hadden een bod op tafel gelegd van respectievelijk f 242,500, - en f 195.500, -
 

Het advies van burgemeester en wethouders aan de gemeenteraad was niet eensluidend. Een minderheid (wethouder W. Smies) stelde zich op het standpunt dat tot verkoop aan de Stichting moest worden overgegaan. Zij waren de eerste gegadigde en er was een maatschappelijk belang voor het goed functioneren van de stichting.
 

Een meerderheid (wethouder mw. A.P.R. Pieterse-de Geus en wethouder J. van den Akker) waren van mening dat aan de hoogste bieder moest worden verkocht, van belang in verband met de financiële positie van de gemeente. Na stemming werd Euverman de nieuwe eigenaar.
 

Telegraafkantoor

De postkantoren werden vanaf 1870 ook vaak samengevoegd met een telegraafkantoor, niet dat ze iets met elkaar te maken hadden, maar dat was gewoon praktisch, vooral voor de kleinere gemeenten. Later kwamen daar ook de interlokale telefooncentrales bij. De lokale telefooncentrales bleven nog heel lange tijd in handen van particulieren of de gemeente. In een volgende aflevering meer over de ontwikkeling van de telefonie in Borne.
 

Markant

Bijna 144 jaar later is het nog één van de meest markante gebouwen aan de Grotestraat. Nu makelaarskantoor en een rijksmonument, vanwege de zeldzaamheid in Twente. (HN)

Bij de foto’s van boven naar beneden:

• Postkantoor aan de Grotestraat
• Gemeentehuis aan de Markt, rechts ‘De Keizerskroon’, geheel links de doopsgezinde pastorie.
• Advertentie aanbesteding en ondertekende aanbestedingsakte.
• De heer B. Nordholt, eerste directeur van het postkantoor.
• Gezamenlijk personeel bij afscheid directeur Nieland in 1939
• Drie loketten na verbouwing in 1955
• Opening nieuwe postkantoor aan Marktplein 19. Rechts in lichte regenjas kantoorhouder G.J. de Vries.

Bronnen: Gemeentearchief Borne; Delpher; Globaal overzicht posthistorie Rijkswaterstaat. H. v.d. Laak; ‘Leven met postkantoren’, Henk van de Schoor. Euverman & Nuyts makelaars. Foto’s: Beeldbank gemeentearchief Borne; J.B.F. Leuverink; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.