Oorlogsdreiging oet de Pruus!

Kort voor de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 heeft Nederland zijn soldaten op scherp gezet. Een oorlog leek onvermijdelijk, dus nam de regering op donderdag 28 augustus, vandaag precies 82 jaar geleden, het besluit voor een algehele mobilisatie, zij het met enige aarzeling, omdat Hitler had verklaard dat hij de Nederlandse neutraliteit zou eerbiedigen. De krijgsmacht werd in staat van paraatheid gebracht. Een enorme krachtsinspanning. Voor hun vervoer waren paarden, auto’s en fietsen nodig, voor hun huisvesting gebouwen, zoals scholen en boerenschuren. De gevorderde auto’s moesten groengrijs worden overgeschilderd en van nieuwe nummerplaten worden voorzien. Een terugblik…

Borne 

Op de eerste mobilisatiedag moesten bijna 150.000 dienstplichtigen naar hun bestemming. Ruim 500 treinen werden ingezet. In Borne veroorzaakte dat grote drukte bij het station, waar soldaten zich verzamelden voor transport naar hun legeronderdelen. Mannen die huis en haard moesten verlaten voor de verdediging van het vaderland, een verstoring van het gezinsleven in crisistijd. De gedachte dat onze jongens in tochtige schuren en stallen zouden moeten overnachten op een laag stro en een dunne deken, deed een run op wollen dekens ontstaan bij Bornse winkeliers. Enige vrolijkheid in die tijd ontlokte het door Lou Bandy gezongen mobilisatieliedje ‘Rats, kuch en bonen’, een ode aan het dagelijkse soldatenmenu, een mengeling van een soort hutspot, oud brood en gedroogde bruine bonen.

De ernst van de situatie werd steeds duidelijker. Bij grensovergangen werden de wegen geblokkeerd door putringen van beton, gevuld met zand. Bruggen werden voorzien van zogenaamde ‘asperges’, puntige rechtopstaande balken. In de pijlers van de bruggen over het Twentekanaal werden springladingen aangebracht, zoals in Bornerbroek. Op 3 september bereikten de Nederlandse troepen hun oorlogsbestemming. Ze waren paraat met bescheiden middelen. Met hun ransels, beenwindsels en kwartiermutsen maakten ze geen krijgshaftige indruk.

Bornerbroek

Hier waren manschappen van het 5e grensbataljon neergestreken. De bruggen over het Twentekanaal in de Entersestraat en de Hoeselderdijk waren gelegen in de zogenaamde A-lijn van voorbereidende vernielingen, en moesten worden vernietigd als men zich bij Duitse grensoverschrijding zou moeten terugtrekken. De brug in de Entersestraat werd toevertrouwd aan de zorg van 18 militairen van de 1e compagnie van het bataljon. In de onmiddellijke omgeving van de brug werden verdedigingswerken zoals betonringversperringen en tankvallen gemaakt. Tijdens verhoogde paraatheid werden springladingen, staven trotyl, in de brugpeilers aangebracht.

In de barre winter 1939-1940 veranderde het Twentekanaal in een grote schaatsbaan. Om het als verdedigingsstelling te kunnen handhaven, werd het met zagen en bijlen opengehouden. De manschappen waren aanvankelijk ingekwartierd in omliggende boerderijen, maar kregen later een eigen barak, die door inwoners van Bornerbroek werd omgetoverd in een gezellig woonhuis dat de naam ‘Klein Mokum’ kreeg. Het werd in maart 1940 geopend door Johan Spanjaard.

‘Storm uit het Noorden’

In de ochtend van de 10e mei 1940 werd Nederland uit de droom van neutraliteit gewekt door het gedreun van Duitse vliegtuigen. We waren in oorlog! Het bericht van grensoverschrijding, gecodeerd als ‘storm uit het noorden’ bereikte het grensbataljon via de langs de grensstreek opgestelde geheime zenders. Doffe knallen volgden. Trotyl en dynamiet deden hun werk. Toen de Duitse troepen in Borneroek arriveerden, zagen ze slechts de verwrongen overblijfselen van de bruggen. De vijandelijke opmars was daarmee ernstig vertraagd.

Intussen gingen de voorbereidingen op een eventuele oorlog verder. De luchtbeschermingsdienst organiseerde voorlichtingsavonden en oefende regelmatig. Onder deze organisatie vielen ook de verbindingsdienst, ordedienst, uitkijkdienst, brandweer, geneeskundige dienst, de opruimings- en herstellingsdienst alsmede de dienst versperringen. Op de watertoren en de toren van Spanjaard werden uitkijkposten ingericht. De laatste werd later naar het gemeentehuis verplaatst. Andere voelbare maatregelen waren de rantsoenering van levensmiddelen (suiker) en brandstof.

Grebbelinie 

De belangrijkste strijd vond plaats in de eerste hoofdverdedigingslinie, de Grebbelinie, die zich uitstrekte van het IJsselmeer via Amersfoort, Veenendaal, Rhenen en de Grebbeberg tot over de Waal. Essentieel voor de verdediging van Nederland. Het doel van de Grebbelinie was de vijand zo lang mogelijk tegen te houden, tot de inundaties van het stelsel van de Nieuwe Hollandse waterlinie waren uitgevoerd en dus de Vesting Hollland effectief kon worden verdedigd. Op het centrale punt van die linie, de Grebbeberg zelf, werd op 11 en 13 mei hevig gevochten. Een kansloze strijd die 380 Nederlandse militairen het leven kostte. Onder hen twee uit Borne, H.J. Nijhof uit Zenderen en W.F. Brummelhuis uit Bornerbroek. Sergeant Nijhof behoorde tot het 19e Regiment Infanterie, hij sneuvelde op 14 mei.

Wim Brummelhuis

Werd geboren op 10 oktober 1918 als zoon van een boer uit Bornerbroek. Hij wilde priester worden en ging op jonge leeftijd naar het seminarie in Brabant. Als priesterstudent had hij recht op vrijstelling van dienstplicht, desondanks meldde hij zich vrijwillig. Zijn eenheid, de 16e Mitrailleurcompagnie van de IVe divisie, lag op 10 mei 1940 aan de Cuneraweg tussen Rhenen en Veenendaal onderdeel van de Grebbelinie. Volgens verklaringen van kameraden is hij op 13 mei onder zwaar artillerievuur zijn stelling uitgelopen. Sindsdien ontbrak elk spoor van hem.

Door een DNA-match heeft de identificatiedienst van de Landmacht in 2011 na 71 jaar de identiteit kunnen vaststellen van Wim Brummelhuis. Al die tijd heeft hij er begraven gelegen in een naamloos graf. Hij was de laatste onbekende soldaat op het militaire ereveld Grebbeberg in Rhenen. Zijn familie heeft hem daar regelmatig herdacht, zonder te weten dat hij er daadwerkelijk begraven lag. Op 12 april werd hij met militaire eer herbegraven. Op deze bijzondere dag werd aan Wim Brummelhuis postuum het Mobilisatie-oorlogskruis uitgereikt. (HN)

Bij de foto's (van boven naar beneden): 1. Verwrongen resten van de brug in de Entersestraat, zoals deze door de Duitsers werd aangetroffen in de vroege ochtend van 10 mei 1940; 2. Bekendmaking burgemeester Schaepman m.b.t. mobilisatie; 3. Sergeant Stoltz controleert springlading in één van de brugpeilers van de brug in de Entersestraat; 4. Soldaten van het 5e grensbataljon, die voor het tijdig vernielen van de brug in de Entersestraat verantwoordelijk waren; 5. Wim Brummelhuis; 6. Ceremonie herbegrafenis soldaat Brummelhuis op 12 april 2011

Bron: ‘In Verdrukking, Verzet en Vrijheid’, H. Noordhuis, G.P .ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1990; Storm uit het Noorden, C.B. Cornelissen, Oldenzaal, 1985, Oorlogsgravenstichting. Foto’s: NIOD, gemeentearchief Borne