Avondklok: strafmaatregel of redmiddel?

Sinds ruim een week kennen we in ons land de avondklok. De invoering ervan had nogal wat voeten in aarde. Voorstanders, zoals het kabinet en vooraanstaande virologen, zien het als laatste redmiddel om verdere coronabesmettingen te voorkomen. Tegenstanders zien het als disproportionele inbreuk op onze vrijheid. De rigoureuze avondklok moet met name groepsvorming onder jongeren en besmettingen thuis tegengaan. Wachten nu op bewijs in meetbare effecten later is riskant, dus hebben we verplicht huisarrest tussen 21.00 uur en 04.30 uur. Het is winter, dat maakt het wat makkelijker, maar het maakt ons leven wel weer wat ingewikkelder. En dat was in het verleden al niet anders. Een terugblik…

Geschiedenis

Het gebruik van de avondklok gaat terug naar de middeleeuwen, toen de wereldlijke en kerkelijke overheid veel via klokken communiceerden. Stad en ommeland konden zo worden bereikt. Met hoge of sonore klanken werd de inwoners verteld wat er aan de hand was, bijvoorbeeld een oproep tot gebed, bij brand en sluiting van de stadspoorten. In de 19e eeuw had de avondklok nog een heel andere betekenis. Het was een oproep tot het geloof door ‘s avonds de kerkklokken te luiden. Pas later werd het een term uit de ordebeheersing door de overheid.

Tweede wereldoorlog

Avondklok of spertijd is een beladen woord omdat het associaties met de bezettingsjaren oproept. De omstandigheden nu en toen zijn verschillend. Tijdens de oorlog was het een maatregel tegen de wil en het belang van het volk. De avondklok tegen corona gebeurt in het belang van de bevolking en de volksgezondheid, maatregelen genomen door een democratie. In beide gevallen wordt de vrijheid van burgers beperkt. Meestal in een tijdspanne tussen zonsondergang en zonsopgang, waarin burgers thuis moeten blijven en niet buiten mogen zijn.

Tijdens de Duitse bezetting van Nederland werd vanaf 1 november 1940 op last van het Militair Gezag een spertijd ingesteld die aanvankelijk liep van 00.00 uur tot 04.00 uur in de nacht. Die maatregel werd ingevoerd samen met verduisteringsmaatregelen. Elke kier van het huis waardoor licht kon ontsnappen, moest worden afgedicht. Dit om verzet tegen te gaan en om nachtelijke bombardementen moeilijker te maken. Degenen die moesten werken tijdens de spertijd (zoals de Luchtbeschermingsdienst) hadden een extra vergunning (‘Ausweis’) nodig.

In de loop van de oorlog werd de aanvang van de spertijd in gemeenten vervroegd. Voor Joden gold vanaf juni 1942 een spertijd vanaf acht uur in de avond. Op elk willekeurig moment kon de spertijd worden aangepast. Het werd vaak als represaillemaatregel ingezet, ook in Borne.

Als strafmaatregel

De afgebeelde bekendmaking van de burgemeester van 20 juli 1940 werd op 3 oktober van dat jaar aangescherpt. Tijdens een zogenaamde luchtwachtdienst op de uitkijkpost van het oude gemeentehuis seinden een paar jongens bij wijze van grap met hun zaklamp. ‘Signalen aan de vijand’ werden als 'Deutschfeindlich’ bestempeld. Het hele dorp werd gestraft met een avonduitgaansverbod na 22.00 uur.

Op 16 februari 1942 werd een telefoonkabel van de Wehrmacht doorgeknipt. Het gevolg was dat er voor jeugdigen onder de 21 een avondklok werd ingesteld vanaf 8 uur ‘s avonds. Deze werd op 4 april weer opgeheven. Om het groeiende verzet te ontmoedigen en de toenemende activiteit van de geallieerde luchtmacht te bemoeilijken werd begin maart 1943 de avondklok in ons dorp aangescherpt. De spertijd gold toen vanaf 11 uur ’s avonds.

De April-mei staking (29 april - 5 mei 1943) werd met grof geweld onderdrukt. Het standrecht werd ingevoerd alsmede een avondklok. Er was een uitgaansverbod van 8 uur ’s avonds tot zes uur ’s morgens. Samenscholingen waren verboden. Drie burgers werden standrechtelijk geëxecuteerd. Door de nadering van onze bevrijders gold er op 2 en 3 april 1945 een straatverbod, dat werd opgeheven toen in de avond van 3 april de eerste tanks Borne binnenreden.

Tot zover de oorlog van toen, we voeren nu een andere. Ze hebben niets met elkaar van doen. Veel

gehoorde argumenten tegen de avondklok zijn, behalve de nare bijsmaak, disproportionele

vrijheidsbeperking en de moelijk te hanteren maatregel. Ja, het bepekt onze vrijheid als we ’s avonds, met of zonder hond, nog even een blokje om willen. Peanuts vergeleken met hoe de huidige maatregelen bijvoorbeeld inwerken op ondernemers. Dus beter een tandje bijschakelen zodat hopelijk de eerste positieve effecten van die omstreden avondklok, in samenhang met reeds bestaande maatregelen, zichtbaar worden.

Al was het alleen maar om het gelijk te halen tegen die ontspoorde demonstranten en relschoppers die een week geleden de stilte op straten en pleinen zo wreed en op onacceptabele wijze hebben verstoord. (HN)

video: Raymond Hofsté

Bronnen: Niod, ‘Dagblad Trouw, wat is de oorsprong van de avondklok’ In verdrukking, verzet en vrijheid.