Op de vlucht doodgeschoten

De dagbladen van donderdag 29 april 1943, vandaag precies 77 jaar geleden, meldden een opzienbarend en verontrustend bericht. Alle Nederlandse oud-militairen, bijna 300.000 man, die aanvankelijk na de meidagen van 1940 huiswaarts mochten keren, moesten zich terstond melden voor krijgsgevangenschap. De op volle toeren draaiende Duitse oorlogsindustrie kon deze mannen goed gebruiken en verzwakte bovendien de toenemende weerstand in ons land. De oproep van Friedrich Chistiansen, opperbevelhebber van de Wehrmacht, sloeg in als een bom, Nederland was in rep en roer.

Verzet 

Het nieuws bereikte ook die middag de medewerkers van machinefabriek Stork in Hengelo, het werd de bakermat van het verzet. In no-time werd besloten om te staken en om half drie stonden alle machines stil. In de uren die volgden verklaarden zich 28 Twentse bedrijven solidair. Later sloten ook zuivelfabrieken zich aan. Waar arbeiders en boeren aan de staking meededen, kwam de melkaanvoer tot stilstand. De staking, die duurde tot 3 mei, was massaal en bestreek het hele land, behalve de grote steden in het westen. Ook de Nederlandse Spoorwegen bleven rijden. Het antwoord van de bezetter was meedogenloos.

N.V. Spanjaard

Het bedrijf stond sinds 12 mei 1941 onder leiding van een Duitse bewindvoerder, Dr. Franz Peter Reible. Na de bekendmaking van Christiansen was er onrust ontstaan in de fabriek en sprak men over het neerleggen van het werk. Toen ‘s middags stakende arbeiders van Stork aan de fabriekspoort verschenen om hun collega’s tot staking te bewegen, stroomde de fabriek in korte tijd spontaan leeg, ondanks pogingen van de directie om dat verhinderen. Vrijdag en zaterdag ontbrak het merendeel van de arbeiders op de fabriek, gewerkt werd er niet, ondanks het dreigement dat op werkweigering de kogel zou staan. Naast Spanjaard werd er ook gestaakt bij draadvlechterij Jonge Poerink & Co. alsmede door gemeenteambtenaren van de afdeling Sociale Zaken en de Gemeentebedrijven.

Melkstaking 

De stakingen waren vooral op het platteland merkbaar. De boeren leverden geen melk aan de fabrieken en dus reden er geen melkwagens meer. Daarom werd de staking ook wel melkstaking genoemd. Op vrijdag 30 april kwam het personeel van de ‘Coöperatieve Stoomzuivelfabriek- en Melkinrichting Borne’ wel op, maar ging niet aan het werk. Een aantal melkrijders moest op aandringen van de arbeiders terugkeren. Bij zuivelfabriek ‘Concordia’ in Bornerbroek werd gewoon gewerkt, maar verschenen geen melkrijders en werd niets afgeleverd. Boeren gaven de melk weg aan burgers of lieten deze wegvloeien. Op zaterdag 1 mei werd er in deze zuivelfabrieken geen melk verwerkt. De druk van de Duitsers op de directies werd steeds groter. In Borne werd de directeur van de melkfabriek, de heer Röling, gearresteerd. Na zijn vrijlating waarschuwde hij de boeren om zondag weer melk te leveren. Melkrijders in Bornerbroek kregen ook de dringende oproep om zondag de melklevering te hervatten. Dat gebeurde meer en meer toen het verzet vrijwel overal was gebroken.

Keizerskroon 

Door de Bornse bevolking werd nerveus gereageerd op de situatie. Op grote schaal werd gehamsterd, zowel levensmiddelen als water. De bezetter zou spoedig zijn ware gezicht tonen door met veel geweld de staking de kop in te drukken. Dertig man van het SS Polizeibataillon 28Todt onder leiding van Oberleutnant Anton Wüscher, namen donderdags hun intrek in hotel ‘De Keizerskroon’ aan de Markt. ‘Zugwachtmeister’, pelotonscommandant, was Otto Laufenberg. De volgende dag werd het politiestandrecht afgekondigd. Het standgerecht kon vonnissen vellen met terzijde legging van alle geldende rechtsregels. In Borne werden willekeurig mensen opgepakt en er werd geschoten op burgers die zich niet aan de avondklok hielden.

Zaterdagnacht werden er twaalf mensen uit huis gehaald en in een overvalauto overgebracht naar ‘De Keizerskroon’. Een scherp verhoor van Wüscher volgde. In de loop van zondag werd nog een aantal boeren gearresteerd. Zij mochten in Borne blijven, in tegenstelling tot de twaalf eerder gearresteerden. Zij werden overgebracht naar café ‘Haverkate’ in Hengelo en de volgende dag naar Vught vervoerd, onder hen wethouder J.H. Schabbink. Zij verbleven ruim vier weken in dit concentratiekamp. Op maandag 3 mei werd, na zware druk en intimidatie, het werk bij Spanjaard hervat. Maar dat was niet genoeg voor de Duitsers. Men ging op zoek naar personen die zouden hebben aangezet tot staking. Die vonden ze.

Slachtoffers 

In de loop van de avond werd de heer Brasser aangehouden op de fabriek. De heer Neurdenburg, ook bedrijfsleider bij Spanjaard, werd gearresteerd op zijn duikadres. Later die avond werd nog binnengebracht de heer J.H. Jansen, slager in Almelo, een willekeurig slachtoffer. Na middernacht werden de drie volgens Duitse lezing doodgeschoten toen ze wilden vluchten.

Dat gebeurde bij de pastorie van de Theresiakerk bij de Welemansbrug. Getuigen hoorden drie keer achter elkaar korte geweersalvo’s. Tijdens de identificatie van het lichaam van zijn vader in Hengelo constateerde een zoon van Brasser, een medisch student, dat de kogels aan de voorkant van het lichaam waren ingeslagen en niet aan de achterkant. De drie waren koelbloedig geliquideerd. Om te voorkomen dat de werkelijke toedracht aan het licht zou komen werden de stoffelijke overschotten in beslag genomen en werd de zoon van Brasser samen met zijn broer aangehouden en naar Kamp Ommen overgebracht. Later is vast komen te staan dat de kledingstukken van de slachtoffers opnieuw zijn doorschoten, om de schijn te wekken dat ze wel op de vlucht waren doodgeschoten.

Daders 

Niemand is veroordeeld in dit drama. Hauptmann Wilhelm Ney (foto hiernaast) was commandant van het zogenaamde ‘Sicherungsbereich Overijssel’, zijn ondergeschikte was Hauptmann Helmut Bornhöff. Zij hielden kantoor, ‘Beratungsstelle’, in Hengelo, waar ook het ‘standgerecht’ zetelde.

Onder verantwoordelijkheid van Ney werden Wüscher en Laufenberg met een peloton ‘Grune Polizei’ in Borne gestationeerd. Behalve Borne werd Ney ook in verband gebracht met andere liquidaties in de regio, onder andere Hengelo en Haaksbergen. Na zijn arrestatie werd de zaak in 1949 ‘wegens onvoldoende aanwijzing van schuld’ geseponeerd. Ook zijn ondergeschikte Helmut Bornhöff werd niet gerechtelijk vervolgd. Wüscher verbleef in 1946 in een interneringskamp in Dachau. Daaruit wist hij te ontsnappen en bleef onvindbaar, evenals Otto Laufenberg, op wiens bevel de executie waarschijnlijk is voltrokken. Ook andere betrokkenen ontsprongen de dans. Hoe ontluisterend!

Franz Reible, de Duitse bewindvoerder van Spanjaard, werd in 1946 gearresteerd en uitgeleverd aan Nederland. Het werd als enige vervolgd, maar niet vanwege de dood van Jansen, Neurdenburg en Brasser, maar vanwege vervreemding van aandelen van Spanjaard, onderdeel uitmakend van de arisering van het bedrijf, het overbrengen in niet-joodse handen.

De ‘terugvoering’ van krijgsgevangenen werd uiteindelijk een fiasco, ongeveer 8.000 militairen werden weer opgepakt. Velen wisten zich met een echte of vervalste Ausweis te redden. Een gedenkteken aan de Rondweg (hoofdfoto) is de stille getuige van de gebeurtenissen in die fatale nacht van 3 op 4 mei 1944. (HN)

Tekst telex donderdag 29 april 1943 17.55 uur: ‘Der Befehlshaber der Sicherheitspolizei in den Niederlanden’ in Den Haag wordt meegedeeld dat de staking in Twente zich, naast Hengelo (O),ook over andere plaatsen heeft uitgebreid (o.a. Borne – Spanjaard).

Bron: ‘De April-Mei-Stakingen van 1943’, P.J. Bouman, Den Haag 1950; ‘In verdrukking, Verzet en Vrijheid’, H. Noordhuis, G.P. ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1990; NIOD; ‘Een fatale nacht in mei’, J.H. Kompagnie, in ‘Boorn en Boerschop’.