Van bovenkruier tot windturbine
RADDRAAIER ‘DE HOOP’ SIERDE SKYLINE VAN BORNE

Van bovenkruier tot windturbine

Windmolens zijn landschapsvervuilend, kunnen geluidsoverlast veroorzaken en leveren bovendien bij minder wind betrekkelijk weinig energie. Voorstanders van windenergie zijn niet onder de indruk van deze argumenten, want windmolens produceren geen CO2 en helpen om klimaatverandering tegen te gaan. Windenergie is goedkoop, vervuilt niet en raakt nooit op. Investeren in duurzame energie is een must om de groene doelen te halen. Het zijn de bekende argumenten waarmee voor- en tegenstanders elkaar om de oren slaan.

 

Nu de zichtbaarheid van windmolens in Nederland alsmaar groter wordt, heeft de plaatsing invloed op steeds meer mensen. Daarmee groeit de ophef, ook in Borne. Actiegroepen demonstreren. Geen mega windmolens bij woonwijken! Dit naar aanleiding van initiatieven uit Hof van Twente en Hengelo om windturbines te plaatsen bij respectievelijk het knooppunt Buren en vlakbij de Bornsche Maten en Wensink-Zuid. Borne wil de duurzame opwek vooral regionaal clusteren, geen windmolens her en der in Twente plaatsen. Wordt ongetwijfeld vervolgd…

 

Windenergie

Het gebruik van hernieuwbare energiebronnen, zoals windenergie voor het opwekken van elektriciteit, is geen nieuwe technologie. Windenergietechnologie, dat wil zeggen de bewegingsenergie van de wind omzetten in rotatie-energie van molenwieken, heeft een eeuwenoude traditie. Windmolens zijn een van de eerste en meest effectieve door de mens gemaakte middelen voor energieopwekking die de kracht van de wind benutten en gebruikten. Volgens onderzoek stonden er op het hoogtepunt negenduizend in Nederland.

 

Voor de industrialisatie waren hun functies uiteenlopend. Ze maalden graan, zaagden hout, maakten papier, persten olie en legden zelfs hele polders droog. De meeste van deze traditionele windmolens, zo beeldbepalend in het landschap, zijn helaas verdwenen. De opkomst van andere energiebronnen zoals de stoommachine en elektromotor, had tot gevolg dat veel windmolens in verval raakten. De sloophamer deed de rest, helaas.

 

Draaiende wieken 

In Borne hebben vier windkorenmolens gestaan, die voornamelijk graan tot meel maalden:

  • Op ’t Molenveld bij Bornerbroek stond zo’n molen. Deze zogenaamde beltmolen, dat wil zeggen staande op een heuvel, werd in 1799 gebouwd door Herman Bos. In 1956 werd deze ‘Broekmolen’ gesloopt.
  • In Zenderen stond langs de rijksweg van Borne naar Almelo ook een korenmolen, eveneens een beltmolen. Voor de bouw werd in 1899 aan molenaar B. ten Heggeler uit Hengelo een vergunning verleend. Rond 1930 werden de wieken verwijderd en in 1956 volgde volledige afbraak.
  • De ’Dikkers Möl’ stond aan de Dikkerslaan, vlakbij de Bornerbroeksestraat, het gedeelte dat nu Spechtstraat heet. Op 18 december 1894 werd de molen, in bezit van de vermogende Bornse familie Dikkers, verkocht aan W. IJzereef. Hij betaalde er f 6.115,- voor. Vlakbij de molen liet hij in 1896 een woning bouwen voor zijn gezin en in 1902 een houtzagerij die door de windmolen werd aangedreven. ‘Dikkers Möl’ werd in 1905 gesloopt en overgeplaatst naar Volkel, gemeente Uden.
  • Aan de Hengelosestraat (Grotestraat) tenslotte draaiden de wieken van molen ‘De Hoop’, net als de ‘Dikkers Möl’ een stellingmolen. Een type hoge windmolen met een galerij of stelling. Meestal stond zo’n molen binnen de bebouwde kom om voldoende wind te kunnen vangen, de zogenaamde vrije windvang. De wieken en de staart reikten dan ook niet tot de grond. Vanaf een stelling die rondom de molen liep, kon deze worden bediend.

 

Bovenstaande molens hadden een romp van acht kanten, een zogenaamde achtkante bovenkruier, een type waarvan men alleen de kap kon kruien, op de wind kon richten. Met het buitenkruiwerk kon de molenaar met behulp van een kruiwiel de staart (balk) in de gewenste positie manoeuvreren. Hierdoor verkreeg men de beste energie-overdracht. De wieken werden ook wel in zeil ingepakt om meer wind op te vangen om zo harder te kunnen draaien.

 

‘De Hoop’

Op de locatie waar nu Velthof Veevoeders & Ruitersport is gevestigd, werd in 1842, in opdracht van G.J.O.D. Dikkers, een windkoren- en pelmolen gebouwd. Een molen met zowel maalstenen als pelstenen. In tegenstelling tot maalstenen, waartussen graan gemalen werd, werd de gerst gepeld met de zijkant van de stenen, die hiervoor op de zijkant geribbeld waren. Evenals bij het malen, waren er voor het pelproces twee stenen nodig. De molen met stenen onderbouw en riet gedekte bovenbouw had vier verdiepingen.

 

Op de bovenste verdieping bevond zich het bovenwiel dat in verbinding stond met de wieken. Deze wieken had een vlucht van 14 meter, de afstand in meters van de ene wiek tot de top van de tegenoverliggende wiek. De begane grond van de molen deed dienst als paardenstalling. In 1894 kocht molenaar Herman Velthof uit Albergen de molen voor f 4.555,-. Hij maalde de rogge en haver van boeren en verkocht dat aan bakkers in de wijde omgeving. Nabij de molen liet hij In 1897 een woning bouwen. Hierin stond ook de bakkersoven.

 

Een molenaar leefde voor de wind en die kon elke dag weer anders zijn. Was die er niet overdag, dan moest er ’s nachts worden gemaald. Om minder afhankelijk te zijn van de wind werd in 1909 een elektromotor van vijftien pk geïnstalleerd voor het aandrijven van de maalstenen. Twee jaar later werd in de uitgebreide broodbakkerij ook een elektromotor geplaatst. Tot 1918 maalde ‘De Hoop’ deels nog op de wind, in 1920 werd volledig overgeschakeld op elektrische aandrijving van de maalstenen. Na het overlijden van Herman kwam de molen in handen van zijn zoon Hennie. Het was hard werken om enigszins een bestaan op te bouwen in een moeilijke tijd. De bedrijfsresultaten vielen tegen. Er werkten vier arbeidskrachten, maar door de geringe aanvoer van grondstoffen waren er perioden dat er niet gewerkt kon worden en de molen stil stond. De windmolens en het molenaarsvak waren langzaam aan het verdwijnen.

 

In 1920 vielen ook de wieken van de oudste nog werkende molen in Borne stil toen er volledig overgeschakeld werd op elektrische aandrijving. De molen werd onttakeld en de wieken verwijderd, na de oorlog volgde het houtwerk en de rietbekleding. De achtkante bovenbouw werd in 1970 ontmanteld. Tot dat jaar werd er gemaald met behulp van de elektromotor. De onderbouw, die jarenlang als bergruimte werd gebruikt, verdween in 2003 toen een nieuw winkelpand werd gerealiseerd, met de inmiddels vijfde generatie Velthof, Jos, aan het roer. In 2014 werd de zaak opnieuw vergroot door de bovenverdieping van het pand erbij te betrekken met alles voor paard en ruiter.

 

Helaas kon geen enkele molen in Borne voor de toekomst worden bewaard. Te laat groeide het besef dat dit ambachtelijke werktuig van weleer, baken in het landschap, belangrijke historische waarde zou kunnen hebben als cultureel erfgoed, jammer. (HN)

 

Bij de foto's (van boven naar beneden): molen De Hoop, molen Zenderen, Dikkers Möl, advertentie Wed. H. Veldhof, molen Veldhof-van wieken ontdaan

(nb: de naam Velthof werd vroeger zowel met een t als d geschreven, red.)

 

Bron: ‘Verdwenen molens-2’ Anja.Tanke in ‘Boorn en Boerschop 2008’; ’De geschiedenis van de windmolen in Nederland’, D. Couwenberg; Wikipedia; Database verdwenen molens; www.velthofvoeders.nl. Foto's: gemeentearchief Borne

 

© BorneBoeit. Op onze artikelen en beeldmateriaal rust copyright.
Voor meer informatie raadpleeg de spelregels.

Deel
De link is gekopieerd naar het klembord!
reageren op deze pagina
Paul Cohn — 27 jul 2021
…”aangedreven door wind, daar hebben we alles mee gehad”… Edwin vergeet dat sinds de bouw van windkoren- en pelmolen ‘De Hoop’ in Borne in 1842 het energieverbruik per capita in Nederland met 1.000 % is tóégenomen www.deconsult.nl/Paginas/Energie/Figuren/en_verbruik_historisch.gif
en dat het aandeel energie uit duurzame bronnen in ons land in diezelfde periode met 85% áfnam: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/images/f/f3/Share_of_energy_from_renewable_sources_2018_infograph.jpg
Het gevolg: broeikasgassen, opwarming der aarde, bosbranden, dijkdoorbraken, zeespiegelstijging, smeltende gletsjers en ijskappen, overstromingen, mislukte oogsten, hittegolven, hongersnoden, klimaatverandering:
van dat alles heeft Edwin blijkbaar niets meegekregen…
Ron Hartman — 27 jul 2021
Informatief en leerzaam artikel. Het leert hoe de industriele revolutie al snel het eeuwenlange leven samen met de natuur afkapte. In slechts 200 jaar werd de mensheid steeds inventiever met machinekracht als forse hulp. Hoe houden we die elektro- en andere motoren aan de gang is nu de vraag. Als wind dat moet regelen, is dat al een megaopgave en maar voor een klein deel van de massavraag. Misschien hadden die oude molens als wolkenkrabbers moeten meegroeien, zoals die ooit leuke huizen in New York? Schaarste aan grond geeft wolkenkrabbers.
Nico — 26 jul 2021
Prachtig artikel weer! Leuk om in komkommertijd te lezen. Jammer dat Edwin hierin een advertentie ziet en dit aangrijpt om wéér het bekende en veelgehoorde nimby gedrag te uiten.
Edwin — 26 jul 2021
Op eventuele herbouw van de historische molens zal waarschijnlijk veel minder weerstand komen dan op de plannen voor mega windturbines in de mooiste natuur van Nederland.

Deze ?advertentie? legt wat mij betreft een verband tussen de historische molens en de moderne windturbines, wat er niet is. Ja, aangedreven door wind, daar hebben we alles mee gehad.

Smartfloor meet risico om te vallen

“Een enkelband … Dat ik dat op mijn leeftijd nog mag meemaken”, grapte de...
13-03-2024

Chaos aan de Oonksweg

Sinds maandag voerde Enexis reguliere werkzaamheden uit aan de Oonksweg. Daarvoor was een...
01-03-2024

Stichting zoekt onderdak voor vluchtelingen

Afgelopen zaterdag was het precies twee jaar geleden dat de oorlog uitbrak in Oekraïne. Al...
29-02-2024

Coaching en begeleiding bij verlies en rouw

ADVERTORIAL • Sinds mei 2023 heeft praktijk ‘Verbinding’ in Borne de deuren...
27-02-2024

Hondenkar, vertrouwd straatbeeld in Borne

Het idee van een op wielen rijdend voertuig om goederen of mensen in te vervoeren, stamt uit de...
23-02-2024

‘Dit wil je niet meemaken’

‘Aan de Ambachtstraat kunnen we de wereld aan’, zei Peter Korf in september vorig...
22-02-2024