Straatnamen zijn ook monumenten

Mannen en vrouwen in het verzet. Ze hadden allemaal vanuit een eigen invalshoek en gedrevenheid een hekel aan de bezetter, een gevoel voor recht en onrecht. En de bereidheid op basis daarvan het eigen leven op het spel te zetten. Dat zegt iets over de persoonlijkheid van die mensen. Heel veel Nederlanders hebben in de oorlog een andere afweging gemaakt. Ondergronds is er veel gebeurd in Borne, al is er zeker geen volledig beeld. Dat was enerzijds het gevolg van de ingewikkelde organisatiestructuur van het verzet en de vaak ondoorzichtige verwantschappen en de scheidslijnen tussen de verschillende groepen. Anderzijds het ontbreken van geschreven bronnen, mede omdat velen vonden dat zwijgzaamheid paste. Een overzicht…

Op 24 oktober 1991 besloot de gemeenteraad het verzet in de Tweede Wereldoorlog te eren met een aantal nieuwe straatnamen. In de Spanjaardswijk kwam het Verzetsplein, om het verzet in algemene zin te eren, inclusief de anonieme werkers op de achtergrond, moedige mannen en vrouwen die onderdak verleenden aan joden, bemanningsleden uit geallieerde vliegtuigen en andere onderduikers. Daarnaast is het verzet zichtbaar gemaakt met drie straatnamen van bovenregionaal actieve Bornse verzetsmensen, die weerstand boden, leidend waren en inzicht hadden.

Welke geschiedenis gaat achter die namen schuil?

COR HILBRINKSTRAAT

Cornelis Christiaan Hilbrink, geboren op 8 juli 1918 in Almelo, was één van de eerste medewerkers van de LO-afdeling Twente, een in 1942 landelijk opgerichte organisatie voor hulp aan onderduikers. Begin 1944 is hij actief als leider van de KP (knokploeg) Zenderen, en kiest de villa Lidwina (Liduina), een door zijn ouders beheerd rusthuis aldaar, als hoofdkwartier. In september sluiten de KP-Enschede en de KP-Almelo zich aan en worden alle Twentse KP-operaties door Cor Hilbrink en Johannes ter Horst vanuit Lidwina geleid. Zij vormden één van de machtigste onderdelen van het oostelijk verzet en hebben zeer succesvol geopereerd. De KP-Twente nam aan talloze acties deel, waarbij grote hoeveelheden aan bon- en rantsoenkaarten voor onderduikers werden buitgemaakt en tientallen gevangenen werden bevrijd.

Leiderschap toonde Cor Hilbrink toen hij drie leden van een zogenaamde 'Jedburgh-team' - ingezet om de krachten van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) te bundelen - wist te overtuigen om, na hun dropping op 11 september 1944, hun intrek op Lidwina te nemen, het coördinatiepunt van het Twentse verzet. Daarmee stond het hoofdkwartier rechtstreeks in verbinding met Londen. Op 23 september 1944 drongen de Duitsers - door verraad - het verzetsbolwerk binnen en bliezen het op. Hierbij werden zijn vader en zijn broer Coen gedood. Na deze catastrofe vond Cor Hilbrink uiteindelijk een nieuw hoofdkwartier in Heeten bij Raalte. Eind 1944 werden LKP, RVV (raad van Verzet) en OD (Ordedienst) samengebundeld in de Binnenlandse Strijdkrachten. In deze organisatie bekleedde Hilbrink, onder de gewestelijke commandant van Overijssel, de ex-kolonel Hotz, de belangrijkste positie. Na de oorlog kreeg hij grote bekendheid als voorzitter van FC Twente. Hij overleed op 11 juni 1973.

GÉ VAN RIELSTRAAT

Catharinus Gerhardus Maria van Riel, geboren op 12 mei 1915 in Zwolle, werd op 1 maart 1936 aangesteld als bevolkingsambtenaar van de gemeente Borne. Hij was één van de weinigen met enig overzicht van de situatie van de illegaliteit in Twente, waardoor hij actief kon zijn in veel netwerken zoals de LO, de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers, pilotenhulp, Ordedienst, Raad van Verzet, alsmede de 'Trouwgroep', een organisatie rond het illegale blad Trouw. De opbouw van de Twentse tak van de spionagegroep 'Rolls Royce' liep eveneens via de arbeidsbureau-contacten van Gé van Riel. Hij was het brein van de overval op het gemeentehuis van Borne op 7 januari 1944, waarbij het hele bevolkingsregister werd buitgemaakt. Van Riel stond ook aan de basis van de totstandkoming van de Knokploeg Zenderen.

Aanleiding was de arrestatie van zijn vriend en verzetsman Piet Fleurke (Trouwgroep), die in het bezit was van een door hem afgegeven en ondertekend vals persoonsbewijs. Hij organiseerde een bevrijdingsactie, die werd uitgevoerd door een vijftal KP-leden, onder wie Cor Hilbrink. Door foutieve informatie mislukte de poging, maar de groep KP-ers bleef bijeen en zou nog een belangrijke rol in het oostelijk verzet gaan spelen. Gé van Riel kon - na een tip - aan arrestatie door de SD ontkomen en dook onder, eerst op huize Lidwina, later in Haarlem. Maar hij zat niet stil. Zo wist hij te organiseren dat zijn collega, Piet van Dijk, een belangrijk illegaal contact, eveneens werkzaam op de afdeling Bevolking, na arrestatie van door SD-chef Schöber op 22 maart 1944 door een knokploeg uit het Huis van bewaring in Almelo kon worden bevrijd. Gé van Riel werd op 13 april 1946 benoemd tot burgemeester van de gemeente Angerlo (Gld.). Hij was tevens actief als voorzitter van de KNF, de Koninklijke Nederlandse Federatie van harmonie- en fanfaregezelschappen. Hij overleed op 8 oktober 1968.

DR. PANHUIJSENSTRAAT

Rudolf Maria Alphons Panhuijsen werd op 8 juni 1887 in Horst (L) geboren. Hij was zoon van een bekend medicus in Kerkrade. De heer Panhuijsen is van 1926 tot en met 1953 huisarts in Borne geweest. Hij stond bekend als een bekwaam en kundig medicus, die veel sympathie bij de Bornse bevolking verwierf. Als officier van gezondheid werd hij in 1939 gemobiliseerd. Na de mobilisatie hervatte hij in 1940 zijn praktijk in Borne en legde de basis van een omvangrijk net van illegaal werk. Zijn woning aan de Korte Wensinkweg 1 was daarvoor het middelpunt, een toevluchtsoord voor verzetsmensen, joden, piloten en onderduikers. Zieke vluchtelingen uit Duitsland, uit treinen gesprongen gedeporteerden, evacués, zij klopten nooit tevergeefs bij hem aan.

Zijn vrouw was medewerkster van de Twentse afdeling van de spionagegroep 'Rolls Royce'. Verraad zette op 15 februari 1945 de landwacht Almelo op het spoor van het woonhuis van de dokter. Daar stond een voor die ochtend geplande vergadering met een belangrijk illegaal contactpersoon uit Hengelo (O) op punt van beginnen, toen 8 landwachters het huis omsingelden en bestormden. Gelukkig kon de zwaarbelaste verzetsman via een raam in de woonkamer ontsnappen en uit handen van de Duitsers blijven. De rest, 13 in totaal, werd gearresteerd en overgebracht naar de synagoge in Enschede, waar een berucht SD-commando zetelde. Alle arrestanten hebben de oorlog uiteindelijk overleefd, en dat mag een wonder worden genoemd gezien de nietsontziende methoden van eerdergenoemde commando. Op 7 december 1953 vertrok de familie Panhuijsen - vader, moeder en drie kinderen - uit Borne om zich in Perth (Australië) te vestigen. Tot aan zijn pensioen is dokter Panhuijsen arts op de grote vaart geweest. Hij overleed in Perth op 16 augustus 1976.

De straatnamen werden op 29 september 1993 onthuld door mevrouw G.J. Hilbrink-ter Beek, mevrouw H.J. van Riel-Ellenbroek en de heer R.R.M. Panhuijsen, respectievelijk echtgenotes en zoon van. (HN)

Bron: ‘In verdrukking, Verzet en Vrijheid’, H. Noordhuis, G.P. ter Braak, M.F.S. Kienhuis, Hengelo 1990. Gemeentearchief Borne.