Nieuwe expositie B.L.A.U.W. in Bussemakerhuis

Het museum Bussemakerhuis is er weer in geslaagd om het komende halfjaar iets bijzonders te tonen. Een historisch verhaal, van Bornse betekenis, per toeval ontdekt, over blauwdruk en blauwverven van textiel. Het museum vertelt over de geschiedenis, toepassing en mogelijkheden van dit ambacht. In Nederland wordt het nauwelijks meer beoefend in tegenstelling tot in overzeese gebieden. Textielblauwdruk is opgenomen op de UNESCO-lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed.

Hoe is het begonnen?

Een historisch verfstalen boek met receptuur uit 1811, geschreven door Johannes Antonius Mulder, een gerenommeerd blauwdrukker en verver uit Borne, zwierf eeuwen binnen de familie en aangetrouwden rond. Mulder was een vermogend man, eigenaar van enkele klopjeswoningen en uitbater van de Halve Maan. Tweeëntwintig jaar geleden schonk een nazaat, Thea Schoemaker-Mulder, het aan de toenmalige voorzitter van de Heemkundevereniging. Het boek raakte in de vergetelheid.

Totdat het boek onder ogen kwam van het huidige bestuur van de vereniging. Deze zag een meerwaarde van het boek voor het museum Bussemakerhuis en schonk het begin 2022. Het naslagwerk biedt een inkijkje in de textielwereld van toen. Liesbeth Hassink, directeur van het museum, spreekt van 'een pareltje dat thuishoort in de top tien van het museum'. Deze schenking is weer een voorbeeld van hoe verenigingen en organisaties met elkaar kunnen samenwerken.

Patronenboek uit 1811 bepaalt tentoonstelling anno 2023

Wilma Witteman, conservator van het museum, vertelt vol trots over het doorleefde boek: “Het staat vol met receptuur en papieren staaltjes van verfprocessen. Geschreven op geschept papier. Ooit gemaakt in de watermolen bij Ootmarsum. In oud-Nederlands en oud-Twents vind je beschrijvingen van het gebruik van indigo bij het verven van linnen.” Het boek ligt beschermd in een transparante glazen vitrine. Toch kan de bezoeker iedere bladzijde bekijken. Scherpe fotoafdrukken worden op een interactieve wijze getoond. Het is een ontdekkingsreis, het werpt een blik in de tijd. Het bevat ontwerpen die nog steeds actueel zijn.

Indigo en spijkerbroeken

In de tijd van Mulder waren er nog geen synthetische verfstoffen. Men gebruikte sinds de middeleeuwen een natuurlijke blauwe kleurstof van de Wede-plant. Later, door de handel van de VOC, doet de kleurvastere Oosterse indigo zijn intrede in Europa. De blauwe kleur die we kennen van de jeans. Pas in de twintigste eeuw komt de synthetische indigo op.

De oorsprong van Europese blauwdruk ligt in Nederland. De laatste actieve blauwdrukker Koop Vloedgraven werkte in Staphorst. Witteman en Hassing ontdekten daar nog een ‘verborgen’ werkplaats achter in een tuin. “Geweldig, de familie Vloedgraven schonk ons essentiële attributen, doeken en materialen om hier het blauwdrukken visueel te maken.” Aan de muur in de gang prijkt een oude Levi’s. Dit jeansmerk bestaat al 150 jaar. De Stichting Kringloop vond een ‘vintage’ model en stelde het beschikbaar voor de expositie.

Wat is een blauwdruk, duivels?

Blauwdruk is een eeuwenoude uitsparingstechniek om stoffen te bedrukken met indigoblauwe kleuren en verfijnde patronen. Na het aanbrengen van een houten stempelpatroon met een pasta, wordt de stof ondergedompeld in het verfbad. Bij het uithalen komt er zuurstof vrij en krijgt de stof, door de chemische reactie, de blauwe kleur. In die tijd was het voor velen onverklaarbaar. “Het was duivels werk”. Na het verfproces wordt de pasta eruit gewassen zodat het witte patroon met blauwe ondergrond zichtbaar wordt. Het is een ambachtelijke en arbeidsintensieve techniek die veel vakmanschap vereist. Kritiek is er wel op dit milieubelastende verfproces. De originele stempels en diverse grondstoffen die bij het blauwverven worden gebruikt zijn te zien.

Nationale samenwerking

De conservator en directeur zijn content met de input voor het onderzoek en de samenstelling van de tentoonstelling van het Crafts Council Nederland. De organisatie draagt bij aan de ontwikkeling van ambacht en de creatieve ambachtscultuur. Ook de Nederlandse Kostuumvereniging leverde een bijdrage om de expositie tot een succes te maken. Voor het onderzoek was de Museumfabriek in Enschede een welkome bron. Zij leenden de laatste Twentse, blauwe, geweven rokken uit. Naast deze kledingstukken zijn er meer bruikleenschenkingen te bewonderen. Zoals blauwgeverfde en bedrukte doeken uit Azië en Afrika.

Bont en blauw slaan

Wie zich verdiept in het ambacht merkt hoe in onze cultuur het blauwverven verweven is. Een uitdrukking als bont en blauw slaan stamt af van het herhaaldelijk slaan van de geverfde stof. Hoe meer slagen hoe blauwer de stof wordt. Je geel en groen ergeren verwijst naar het verfproces in de kuip. Als dit niet goed is aangemaakt kleurt de stof niet blauw. Op zaterdag werd de stof in het verfbad gedompeld en op blauwe maandag eruit gehaald. In de kelder van het Bussemakerhuis is een nagebootste verfwerkplaats te zien.

Een verkenning van het ambacht blauwverven en blauwdrukken is in het Bussemakerhuis te zien van 20 mei tot en met 30 november, van dinsdag tot en zondag. De expositie vormt de basis voor het project Borns Blauw van 9 september tot 30 november. (YD)