17e eeuws schildersdoek geeft zich bloot

In een onthullende tentoonstelling over het onderzoek naar de schildersdoeken van oude meesters is het Museum Bussemakerhuis er wederom in geslaagd om een bijzondere expositie van kwaliteit in huis te halen. Het biedt inzage in een wereldwijd uniek onderzoek naar schilderslinnen waar onder andere de grote Nederlandse schilders als Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer en Frans Hals op schilderden. Het museum werkt in dit project samen met onderzoekers van het Rijksmuseum Amsterdam. In het verleden werd er onderzoek verricht naar de verf, kleurpigmenten en schildertechnieken. Er is nog nooit grootschalig onderzoek verricht naar de drager van de verf, het linnen.

Wat is het verhaal achter het schilderij?

Prof.dr. Rob Erdmann, senior wetenschapper Rijksmuseum Amsterdam en hoogleraar Conservering en restauratie Universiteit van Amsterdam, Susan Smelt, restaurator schilderijen Rijksmuseum Amsterdam, en Ingeborg Meijssen, weefster en historisch onderzoeker, maken deel uit van het onderzoeksteam. Ze werken, samen met het Bussemakerhuis, onder de paraplu van het Nederlands Instituut voor Conservering, Kunst en Wetenschap (NICAS).

Al eeuwenlang schilderen kunstenaars op doek. Beroemde schilderijen van grote meesters zijn op een linnen ‘drager’ geschilderd. Toch weten we weinig over de schildersdoeken uit die tijd. Hoe kwam de schilder aan het doek? Van de opdrachtgever? Was het altijd wel van linnen? Hoe werd het doek gemaakt? Door wie? Vragen waar het onderzoeksteam een antwoord op hoopt te vinden. De bezoekers van het Bussemakerhuis kunnen mee op onderzoek.

Meijssen en Smelt (op de bovenste foto resp. links en rechts) raakten twee jaar geleden gefascineerd door het onderzoek naar de drager van een schilderij. “Je kijkt naar een schilderij, je kijkt naar een plaatje”, legt Smelt uit. “Maar beschouw het eens als object. Wat kan je allemaal ontdekken?” Om de analyses met de vermoedens te testen is een 17e eeuws weefgetouw een vereiste. Na een rondgang langs musea door Nederland kwam Ingeborg Meijssen bij het Bussemakerhuis terecht. Daar vond ze een geschikt weefgetouw.

Reconstructie 17e eeuws schildersdoek op weefgetouw Bussemakerhuis

Meijssen werkte tevens mee aan het project ‘Het geheim van de Meester: De Nachtwacht’. Dit is in het tv-seizoen 2021/2022 uitgezonden. Die expertise komt nu ook goed van pas. Samen heeft het projectteam met behulp van röntgenapparatuur, reeds aanwezige gegevens van eerder gedane analoge onderzoeken en computeranalyses veronderstellingen vastgelegd. Elke draad wordt afzonderlijk bekeken. Op de röntgenbeelden zijn karakteristieken en afwijkingen in weefsels te zien. Dit wordt in de expositie getoond. Het roept vragen op: Hoe en wanneer zijn die eigenschappen ontstaan?

“Gedurende een jaar heb ik de onderzochte weefsels op mijn weefgetouw, uit de jaren 90, gereconstrueerd”, vertelt de weefster. “Maar het is de vraag hoe het linnen weefsel zich op een 17e eeuws weefgetouw gedraagt. Om de waarheid zo dicht mogelijk te benaderen is er op biologisch wijze vlas verbouwd in Friesland. Dit vlas wordt met de hand gesponnen tot een linnen draad. Hier sluit het Bussemakerhuis met haar permanente tentoonstelling ‘van vlas tot linnen’ weer op aan. Enkele dagen in de maand, gedurende de tentoonstelling, wordt er voor het onderzoek op een 17e eeuws weefgetouw gewerkt. Het gaat om reconstructies van het schildersdoek van oude meesters. De bezoekers kunnen dit meemaken. De weefsels worden geanalyseerd met dezelfde technieken als waarmee eeuwenoude schilderijen worden onderzocht.

Marten en Oopjen 

De expositie bestaat uit zestien informatieve panelen en opstellingen. De bezoeker wordt meegenomen in het onderzoek. Maar ook uitgedaagd. Imposante wereldberoemde reproducties van Marten en Oopjen, van de hand van Rembrandt, worden beschreven. Het gaat hier om een analyse van het schilderslinnen. Het onderzoek biedt belangrijke informatie over de historie van de schilderijen. Het publiek wordt gekieteld om zelf op onderzoek uit te gaan. Zijn ze geschilderd op dezelfde rol linnen? Was het ooit bedoeld als één schilderij? Er zijn opstellingen met microscopen geplaatst. Hiermee word je de wonderlijke wereld van de microscopische details van de garens, stoffen en naden ingezogen. Naast bijzonderheden over het schildersdoek wordt er ook uitleg gegeven over het opspannen van doek, het prepareren en opzetten van het meesterwerk.

Grote ontdekkingen?

Het blijft nog even de vraag of er ooit in Twente schilderslinnen werd gemaakt. Susan Smelt verklaart: “Vroeger werd dit linnen ook gebruikt als zeil en matras tijk.” Het onderzoek is nog volop gaande. “Het is nu nog te vroeg voor grote ontdekkingen.” Het is fascinerend om te beseffen dat je door reconstructies kunsthistorische vragen kunt oplossen. Het is het ‘Begrijpen door het te maken.’

Wilma Witteman, conservator van het Bussemakerhuis, benadrukt dat met deze expositie de toeschouwer onderzoeker wordt. Er is veel informatie op te halen. De tentoonstelling is te zien van 1 november 2022 tot 1 mei 2023. (YD)