Palmpasen, kinderfeest van kukelhanen

Hij stond vorig jaar even in het middelpunt van het nieuws; ons ‘Palmpaasenkearlke’ aan de Bleek. Het ventje, een schepping van de kunstenares Janny Brugman-de Vries, was door vandalen met geweld van zijn stok ontdaan. Verontwaardiging alom, want wie haalt het nu in zijn hoofd om op deze bijna sacrale plek, vroeger dé ontmoetingsplek van Borne, het symbool van de traditionele Palmpasenoptochten in Borne te onteren. Gelukkig bleek dat de gemeente, eigenaar van de creatie, uit voorzorg de Palmpasenstok had ‘ontvreemd’. Inmiddels staat het jungske na een opknapbeurt weer fier op zijn sokkel, als stukje folklore verankerd in het leven van alle dag.

De Palmpasenoptocht heeft zich als volksgebruik in Borne weten te handhaven ondanks de verminderde regionale belangstelling. Petje af voor de St. Folkloregroep Borne, inmiddels al 42 jaar actief, die zich met enthousiasme blijft inzetten voor deze traditie, die nog springlevend is. Morgen, Palmzondag, kan het na het verdwijnen van de coronaregels gelukkig weer.

Palmzondag

Palmzondag, de zondag voor Pasen, vieren de kerken de triomfale intocht van Jezus in Jerusalem, waarbij Hij, gezeten op een ezel, uitbundig door een jubelende menigte werd toegejuicht. De mensen hadden de weg voor hem bedekt met takken van palmbomen. Nog diezelfde week riep het volk dat Jezus gekruisigd moest worden. De Palmpasenprocessie, duidend op deze blijde intrede, is ontstaan uit een vermenging van dit kerkelijk gebruik en de niet kerkelijke meiboomviering, een met vlaggen, linten, bloemen en planten versierde paal of boom, die de groeikracht van de natuur op de samenleving moest overbrengen. Na de reformatie (16e eeuw) werden dergelijke processies in Nederland verboden en werd het verhaal via de symboliek van de Palmpasenstok doorgegeven. Eind achttiende eeuw kwam de processie langzaam terug, maar nu als kinderfeest van de paashaantjes, de Palmpasenoptocht. Het duurde lang alvorens het gebruik weer opleefde in Twente.

Tentoonstelling

Om het volksgebruik nieuw leven in te blazen organiseerde Dr. Catharina v.d. Graft in 1906 de eerste palmpaastentoonstelling in Utrecht. Er werden meer dan honderd gemeentelijke inzendingen van een Palmpaas getoond. Ze was een groot pleitbezorger voor dit paasgebruik en schreef er in 1938 een boek over, ‘Palmzondag’, met informatie over gebruiken, palmpaastypen, liedjes en een kaart waar toentertijd de traditie nog bestond. Op de titelprent van het boekje prijkt een onbekend jongetje uit Borne met Palmpaas.

De stok

In de Palmpasenstok wordt het lijdensverhaal van Jezus gesymboliseerd. De buxustakjes staan symbool voor de palmtakken en verwijzen naar de intocht van Christus in Jeruzalem . Het kruis verwijst naar het lijden en sterven van Christus op Goede Vrijdag, het brood (haantje, zwaan) naar het laatste avondmaal. Niet overal werden de stokken op dezelfde wijze gemaakt. Zo onderscheiden we horizontale, verticale (kruisvormige) en gaffelvormige -uitlopend in 2 punten- stokken, al dan niet geschild. In Twente gaf elke plaats er zijn eigen vorm aan. Rijssen kende zelfs een jongens- en meisjespalm. Ook waren er plaatselijke verschillen in aankleding. Wel of geen snoep, groen, slingers, brooddeeg, haantjes, appel, sinaasappel, krakelingen, krenten- en rozijnenstrengen of ander lekkers. Dat had ook te maken met de persoonlijke smaak van vader en moeder. De benaming van de stok verschilde per plaats. De aangeklede stok werd in Weerselo, Ootmarsum en Weerselo ‘Palmpaschen” genoemd. In Borne en Almelo ‘Palmpaasch’. Andere gebezigde namen zijn: Palmtak; Palmhaantje; Kukelehaantje en Palmkrekkel.

Optocht

De Palmpasenoptocht heeft een lange geschiedenis. In plaatsen als Denekamp en Ootmarsum wordt dit gebruik al meer dan 150 jaar gehouden. Niet bekend is of Borne ook al zo’n lange traditie heeft.

De Volkskrant gaf in 1932 een korte impressie van de ‘Palmpaasch viering’ in Borne: 'De Palmpaschen is een palmstruik die daags voor Palmzondag wordt gehaald en ‘s avonds, wanneer de kinderen reeds te bed zijn ,door vader en moeder zóó rijkelijk beladen wordt met lekkernijen, gansjes en linten, dat zelfs een groot mensch er van zou watertanden. Als de kinderen de volgende morgen klaar zijn mogen ze hun Palmpaschen aan de buurtkinderen laten zien, als die tenminste niet eerder zijn. Langzamerhand wordt ’t tijd voor de Hoogmis en de grooteren moeten naar de kerk. Met palmtakjes in de hand stappen zij deftig naar het Godshuis, want zij mogen palm laten wijden. Na de mis gaat de kinderschaar de straat op. Met hun Palmpaschen gewapend, gaan ze naar schoolkameraadjes of buurtjes. Als er een groepje van 15-20 kinderen bij elkaar is gaat het in optocht door dorp of buurtschap onder het zingen van oude liedjes'.

De Bornse Courant berichtte in de uitgave van 11 april 1936 over het terugbrengen van het in vergetelheid geraakte paasgebruik. 'Op initiatief van de KJV werd ook hier op Palm-Zondag een oud Twentsch gebruik in ere hersteld. Des middags werd er voor de kinderen een Palmpaschen optocht gehouden, waaraan een 150-tal kinderen deelnamen. Voorafgegaan door het pijpercorps der K.JC werd met de goed beladen Palmpaschens door de straten getrokken, waarbij de publieke belangstelling zeer groot was'.

De letters KJV staan voor Katholieke Jonge Vrouwen. Bekend is dat zij ook in 1937 en 1938 de optocht hebben georganiseerd. Ook het Overijssels Dagblad van 6 april 1936 besteedde er aandacht aan: 'Onder het zingen van oude paaschliederen trokken de kinderen getooid met keurig verzorgde Palmpachens door de straten. KJV’ers met ontplooide banieren gaven een keurig cachet aan het geheel. Voor de R.K. pastorie aan de Stationsstraat werd gedefileerd voor de geestelijkheid der parochies'.

Na de oorlog nam de Gidsengroep St. Martina de organisatie op zich. In 1980, na de officiële oprichting, de Folkloregroep Borne. De optocht, voor alle kinderen, vertrekt morgen om kwart voor twaalf bij de St. Stephanuskerk aan de Stationsstraat.

Over een week, op Eerste paasdag, wacht die andere traditie, het Paasvuur, voorafgegaan door eiergaddern, tikken en eten. Levend erfgoed, behorend tot 'het Beste van Borne'. (HN)

Bij de onderste foto: Dierenarts H.T. van der Veen maakte in 1947 deze opname. De Palmpasenstoet trekt, voorafgegaan door de R.K. Stephanus Harmonie, door de Grotestraat, ter hoogte van de huidige onderdelenshop ‘Plentyparts’, met links het toenmalige café Rottink. Het pand met de houten topgevel (rechts) is het in 1973 afgebroken Stenvershuis, waar eerder klompenmaker Willink woonde.

Bron: 'Haan en zwaan op het zonnebad', N. de Haas uitgave Volksche Werkgemeenschap 1942; Kees de Kort, Intocht in Jeruzalem, in: Op weg naar het paasfeest, Haarlem 1978, 10-11; Palmzondag, Dr. C.v.d. Graft, 1906; Palmpasenstok en Palmpasenoptocht, L. den Besten; Bornse Courant; Overijssels Dagblad. St. Folkloregroep Borne. Foto Collectie H.T.van der Veen, gemeentearchief Borne